معماری بازار اراک

معماری بازار سنتی اراک

با اینکه بازار سنتی اراک شهرت زیادی ندارد اما از متفاوتترین بازارهای سنتی ایران است. این بازار که تاریخی به قدمت شهر اراک دارد، در واقع استراتژیکترین محل شهر بوده‌ است. بازار اراک در قرن سیزدهم هجری قمری احداث شد. بنای آن به صورتی بود که بتوان از همه دروازه های شهر وارد آن شد و دقیقا چارسوق بازار، میدان مرکزی شهر باشد.

معماری بازار اراک هم از زیباترین معماری های بازار ایران است. بازار اراک را براساس مدلی متقارن بنا کرده اند. جوری که همه گوشه های بازار با یکدیگر تقارن دارند و جلوه زیبایی به بنای این بازار بخشیده اند. کشاورزی قوی اطراف شهر اراک و تولید فرش، مهمترین علت رونق بازار اراک بوده است. بازار اراک حدود 30 تیمچه و راسته دارد که در شاخه های مختلف فعالیت دارند.

بازار اراک یکی از بناهای نخستین شهر اراک است. با این همه بنای مجموعه بزرگ بازار اراک شامل حمام، مسجد، مدرسه، آب انبارها، گذرها و کاراوانسراها در زمان فتحعلی شاه قاجار و توسط یوسف خان گرجی در سال ۱۲۲۸ هجری قمری در بافت مرکزی سلطان آباد (نام قدیم اراک) بنیان گذاشته شد. این بازار به مرکزیت چهارسوق، دارای دو مسیر شمالی، جنوبی و شرقی، غربی است که از ۴ جهت به دروازه‌های قدیم شهر متصل می‌شده‌است و به نوعی استراتژیک‌ترین نقطه شهر در زمان‌های گذشته بوده‌است.

تاریخچه ساخت بازار اراک

تاریخ شکل‌گیری و ساخت بازار به دوران ساخت شهر قدیم سلطان آباد (اراک امروزی) بازمی‌گردد و در واقع تاریخ ساخت بازار شهر با تاریخ ساخت شهر یکی است، گرچه ساخت شهر چند سالی طول کشیده ولی در متون تاریخی به زمان دقیق ساخت بازار اشاره‌ای نشده‌است. چنان‌که در اسناد و کتاب‌های تاریخی بیان شده ساخت شهر احتمالاً حدود بیست سال طول کشیده و در این میان بنای بازار و ارکان آن مانند راسته‌ها و سراها و دالان‌ها در خلال همین سال‌ها ساخته شده‌است.بنای اولیه این بازار را حاکم وقت اراک (سپهدار اعظم) که نام مسجد و مدرسه‌ای در بازار نیز به نام وی می‌باشد در اوایل قرن ۱۳ گذاشت.

یکی از دلایل ساخت بازار وجود اقتصاد قوی در اطراف شهر سلطان آباد بود. مرغوبیت محصولات کشاورزی در منطقه عراق (اراک) و نیز شهرت جهانی فرش ساروق و نیاز به ایجاد مرکزی برای فروش محصولات انگیزه اصلی ایجاد شهر و بازار آن از لحاظ اقتصادی بود.

معماری بازار اراک

مجموعه بازار اراک بر اساس طرحی از پیش اندیشیده احداث شده‌است و بر خلاف بازارهای دیگر مسیر آن به صورت آزاد و منحنی نیست، بلکه مسیرها منطم و دارای تقارن هندسی هستند. راسته بازار با گذرهای متعددی که آن را قطع می‌کند اساس بافت شطرنجی شهر سلطان آباد قدیم را ساخته بود.

این بازار دارای دو محور عمود برهم می‌باشد که یکی محور شمالی جنوبی به طول ۷۲۰ متر و دو ورودی یکی در شمال و یکی در جنوب و محور شرقی غربی به طول ۲۰۰ متر و دارای ۸ گذر و ورودی شرقی غربی است. گذرهای فرعی عمود بر دو گذر اصلی ساخته شده‌اند.

به علت معماری خاص بکار رفته در ساخت بنای بازار هوای داخل بازار در زمستان گرم و متبوع و در تابستان علی‌رغم سر پوشیده بودن بسیار خنک است.

محور شمالی جنوبی و محور شرقی غربی همدیگر را در محلی معروف به چهار سوق قطع می‌کنند که در این محل یک حوض سنگی نیز وجود دارد. مساحت کل مجموعه بازار بالغ بر ۱۴ هکتار می‌باشد. در قدیم در چهار طرف بازار ۴ دروازه به نام‌های دروازه قبله و دروازه راهزان و دروازه شهرجردو دروازه حاج علی‌نقی وجود داشته که در گذر زمان از بین رفته‌اند.
 

در ساخت این مجموعه بیشتر از آجر استفاده شده و ملات گچ و آهک و خاک رس نیز مکمل بنای بازار هستند و برای استحکام بنا از تیرچه چوبی استفاده شده‌است. در پای ستون‌ها نیز صفحات و ورق‌های منجمد مسی و سربی استفاده شده‌است. 

سقف بازار به صورت گنبدی می‌باشد و در نمای پشت بام گنبدها در دو محور شمالی جنوبی و شرقی غربی به صورت ممتد دیده می‌شوند که گنبد مربوط به چهار سوق یا همان محل تلاقی دو محور بزرگ‌تر و متمایزتر از باقی گنبدها ست. در مرکز هر گنبد نور گیر چند ضلعی تعبیه شده که علاوه بر نقش نورگیری کار تهویه را نیز بر عهده دارد. به علت معماری خاص بکار رفته در ساخت بنای بازار هوای داخل بازار در زمستان گرم و متبوع و در تابستان علی‌رغم سر پوشیده بودن بسیار خنک می‌باشد. 

ویژگی‌های منحصر به‌ فرد بازار اراک

بازار دارای دو مسیر شرقی غربی و شمالی جنوبی است که از چهار جهت به دروازه‌های قدیم شهر متصل می‌شد، بنابراین ورودی شهر از چهارسو از بازار آغاز می‌شده‌است. این مرکز تبادل اقتصادی به نحوه در شهر استقرار یافته که به عنوان محصور اصلی کالبد شهر بر تمام شهر اشراف داشته‌است. راه‌های داخلی بازار به گونه‌ای طراحی شده‌اند که در هنگام حوادث و خصوصاً آتش‌سوزی دور شدن سریع جمعیت ممکن باشد. به این منظور کلیه سراها و تیمچه‌ها یک درب خروجی به خارج از بازار داشته و با یکدیگر در ارتباط هستند.

مکان‌های موجود در بازار

در بازار اراک صدها باب مغازه وجود دارد که همه در راسته بازار فعالیت می‌کنند و مکان‌های دیگر مانند بازارچه‌های اختصاصی و باراندازها و انبارها و کارگاه‌های تولیدی در ۲۰ سرا و تیمچه فعالیت دارند.

در طرفین بازار و به فاصله ۵۰ متر از یکدیگر ساخته شده‌اند که از آن جمله می‌توان به تیمچه کاشانی که به بازار فرش اختصاص یافته و تیمچه مهر که به صنایع دستی مختص شده یا سراهایی دیگر مثل نوروزی، گلشن، آقایی، کتاب فروشان ٬نوذری، اکبری، فراهانی‌ها و کرمانشاهی که هر یک به کالایی خاص اختصاص یافته‌اند مانند پوشاک و غیره. 

سراها و تیمچه‌های بازار اراک

در مسیرهای طولی و عرضی بازار سراها و تیمچه‌هایی وجود دارند که ساختمان آن‌ها معمولاً دو طبقه بوده که در پاره‌ای از آن‌ها تجار یا مسافرانی که از نقاط دور برای خرید به بازار می‌آمدند شب را در طبقه دوم سپری می‌کردند. سراها علاوه بر ایفای نقش تجاری، به عنوان اقامتگاه موقت نیز استفاده می‌شدند. بازار دارای سراهای گوناگون است. برخی از این سراها به نام بنیانگذار آن یا نوع کالا و محصولاتی که در آنجا یافت می‌شود شهرت یافته‌اند.

کارکرد اقتصادی بازار اراک

وجود بازار وسیع و گسترده‌ای مانند بازار اراک از ساز وکارهای مورد نیاز بناهای تجاری مانند انبار و محل نگه‌داری و تخلیه کالا و مرکز فروش و سراها و تیمچه‌های مخصوص آن برخوردار بود و از این جهت می‌توانست پاسخگوی امور تجاری باشد و مبادلات کالا را برای خریداران و فروشندگان به آسانی فراهم سازد. از این رو این محل به تنهایی می‌توانست عامل بسیار مفید و سازنده‌ای برای جلب خریداران و فروشندگان داخلی و خارجی باشد. چنان‌که مشاهده می‌شود پس از گذشت زمانی نه‌چندان دور بازار اراک جایگاه خود را در تجارت و بازرگانی در سطح ایران و جهان باز می‌کند و در صدور کالاهایی چون خشکبار، صنایع دستی مخصوصاً فرش‌های دستباف نقش خود را پیدا می‌کند.

کارکرد اجتماعی بازار اراک

بازار مکانی است که طبقات مختلف اجتماعی، قومی، نژادی و فرهنگی در ارتباط با یکدیگر قرار گرفته و به شکلی ناخودآگاه یکدیگر را تحت تأثیر قرار می‌دهند. این موضوع باعث گسترش پدیده‌های فرهنگی از یک حوزه فرهنگی به حوزه دیگر می‌شود.[۱۱] بازار محلی برای برخورد خریدار و فروشنده است که به شکل‌گیری نظام عرضه و تقاضا انجامیده؛ و در هر گذر دسترسی به اماکن مسکونی را امکان‌پذیر می‌کند. از این رو خریداران کالا با تجمع در بازار و در رابطه با فروشندگان به تبادل اطلاعات می‌پرداختند و در این میان بازار گاهی مکان مراوده و آشنایی نیز می‌شد.

کارکرد سیاسی بازار اراک

از جمله کارکردهای دیگر بازار می‌توان به مکانی برای شورشها و اعتصابها و سیاستمداری‌ها اشاره کرد. در دوران مشروطه رقابت تاجران اراک با انحصار طلبی شرکت‌های خارجی که در آن زمان در زمینه تولید و تجارت فرش در بازار فعال بودند باعث شد تا شهر اراک و به موازات آن بازار به یکی از کانون‌های عمده مبارزه با سرمایه داری خارجی تبدیل شود. بازاریان و وابستگان به اقتصاد بازار تحت تأثیر جریان نهضت مشروطه قرار گرفتند و این مسئله موجب نشر افکار ضد استعماری و ترقی خواهانه در شهر شد.

تخریب آب انبار بازار بازار اراک

آب انبار دویست ساله این بازار با دستور شفاهی شهرداری اراک جهت افزایش فضای مدرسه طلاب به‌طور کامل تخریب شد. این بنا به علت دو سقفه بودن یکی از بناهای نادر در میان آب انبارهای موجود در کشور بود.

ثبت ملی
بازار اراک در تاریخ ۱۰ آبان ۱۳۵۵ با شمارهٔ ثبت ۱۲۸۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. 

منبع : معماری بازار اراک